معرفی خط کوفی بنایی

«إقرَأ بِاسمِ رَ بّکَ الذَّی خَلَق خَلقَ الإنسانَ مِن عَلَقٍ إقرَأ و رَبُّکَ الأکرَمُ الذَّی عَلَّمَ بِالقَلمِ عَلَّمَ الإنسانَ مالَم یَعلَم» (بخوان به نام پروردگارت که آفرید آن خدایی که آدمی را از خون بسته بیافرید بخوان وپروردگارتوکریم ترین است؛ آن خدایی که بشر را علم نوشتن به قلم آموخت ؛ به آدم آن چه نمی دانست تعلیم داد)[۱]

چه شگفت انگیز است که این کلمات‌، سرآغاز نزول وحی بر آخرین پیامبر درمیان مردمانی مقدر گردید که خواب آنان بیداری و سرمه چشم آنان اشک بود‌؛ در سرزمینی که عالِم را لجام می‌بستند و جاهلان راگرامی می‌داشتند. درآن روزگار فتنه‌ها و تیرگی‌های عصر جاهلیت تقدیر خداوند، آن دانای مهربان چنان گشت که با فرمان به خواندن مردی را که به حقیقت به نیکو خُلقی بس عظیم آراسته بود، به پیامبری برگزید! وچنین خواست، خدای بلند مرتبه تا زجرهای عیسی و دردهای موسی و قیام ابراهیم، در سرزمین تاریخ تیره و تار آدمی، هرگز نابود نگردد.[2]


پس دگر بار ندا آمد: «ن وَ القَلَمِ و ما یسطُرُونَ»«قسم به قلم و آن چه که می‌نویسد»[3]

و آیات روح بخش و جان افزای قرآن ، الهام بخش تمدنی شد که سرگذشت  پیدایش، عظمت و کمال آن را چیزی شبیه به معجزه نامیده‌اند ؛ چرا که از هیچ خلق گشت‌. تمدنی که اگرچه از ابعاد مختلفی به دلایل متعدد، از پیشرفت باز ایستاد، ولی هنوز درجهان امروز تاثیر معنوی دارد و به جاذبه و معنویت آن نقصان راه ندارد. این تمدن، وارث شرق و غرب شد، نه تقلید کننده محض آن‌ها، ترکیب و تکمیل کننده فرهنگ های پیشین بود؛ ودر عین حال، نه شرقی بود نه غربی. آن چه که سبب شد، شور و اشتیاق مردمانی با فرهنگ ها ونژادهای متفاوت وسلیقه های گوناگون بود. در این تمدن، تمامی اقوام دارای ارزش یکسانی بودند. هرکسی می‌توانست به آن راه یابد. از اقوام عبری، یونانی، ایرانی، هندی و ترکی گرفته، تا اقوام آفریقایی و چینی و...، همگی در سایه سار تعالیم انسانی و الهی آن گرد آمدند. هر قوم و ملتی به فراخور ظرفیت‌ها، استعدادها و قابلیت‌های مخصوص به خود‌، سهمی را در گسترش و بالندگی فرهنگی این تمدن ایفا کرد‌. رویکرد عمیق، تشویق و توجه بسیار آئین جدید اسلام پیرامون فراگیری دانش و فنون، به زودی آثار خود را در هنر نیز نشان داد. چنان که آثار هنری بسیاری شکوهمندی درآن تجلی یافتند. به عنوان نمونه، یکی از جلوه‌های هنری این تمدن، درمساجد به عنوان نخستین منزل پرواز روح انسان نمودار گشته است.[4]

خط کوفی مَعقِلی
مَعقِل در لغت به معنی قلعه، پناهگاه، کوه بلند و دیوار است و خط کوفی معقلی نوعی خط است که معماران و بنّاها بر سینه دیوارهای بلند با آجر یا کاشی کاری می‌کنند این خط در کتابت استفاده نمی‌شود و صرفاً یک خط تزئینی است که در آغاز به صورت آجری و سپس کاشی کاری بر روی ابنیه و بقاع متبرکه استفاده می‌شده است. به همین دلیل آن را خط معماری ، بِنایی یا بَنّایی، مربع ، مستطیلی و آجری و متداخل نیز‌ می‌گویند. در خط کوفی معقلی حروف در هم و متداخل نوشته می‌شوند و با زاویه قائمه و یا کوچکتر در اشکال مربع مستطیل مثلث ویا لوزی در کنار هم قرار می‌گیرند و یک شکل هندسی را به وجود می‌آورند. خط معقلی ریشه دیگر اقلام عربی کوفی است و پس از نوشتن قرآن‌ها با دیگر خطوط کوفی از جمله: بسیط و منقوط و پیرآموز، برای تزئین بناها و کتیبه‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفت در خط معقلی تمام حروف آن سطح است و هیچ دوری در آن وجود ندارد.[5]
 
پیدایش کوفی مَعقِلی (بنایی)
خط مَعقِلی خطی است مبسوط (زاویه‌دار) که قبل از خط کوفی پدید آمد. این خط که خطی مستقیم و زاویه‌دار بود، در آغاز برای نوشتن مصحف‌ها استفاده می‌شد. خط معقلی ریشۀ اقلام دیگر عربی و کوفی است و پس از نوشتن قرآن‌ها با دیگر خطوط کوفی از جمله: بسیط و منقوط و پیرآموز، برای تزئین بناها و کتیبه‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفت. از ویژگی‌های خط معقلی این است که تمام حروفش سطح است و هیچ دوری در آن وجود ندارد.

میرعلی هروی و خط کوفی بنایی
میرعلی هروی دربارۀ خط معقلی گفته است: بدان اول کسی که کتابت کرد، حضرت آدم بود. بعد از طوفان نوح در زمان حضرت اسماعیل خط عربی یافته‌اند و بعضی گویند جناب ادریس،  علی نبیّنا علیه السلام، وضع آن نهاد و مردمان با فراست و کیاست در هر روزگاری در آن تصرف کرده‌اند و تغییر داده‌اند که خط معقلی بیرون آورده‌اند. و در قدیم خط معقلی بوده و مجموعه آن سطح است و اصلاً دور ندارد و بهترین خط معقلی آن است که سواد و بیاض را می‌توان خواند و معقلی برای آن گویند که محل تعقّل است.[6]


سلطان علی مشهدی و کوفی بنایی
سلطان علی مشهدی در رسالۀ منظوم صراط السطور می‌گوید:[7]
بیـشــــتر از زمـــان شــاه رُسـل
خـلق را راهنمـــــــا نشـانۀ قــل
سر به خطی که خامـــه فرسـودی
خــــــــط عبری و معقـلی بودی
مـرتضــی اصــــل خـط کـوفی را
کـــرد پیـــدا و داد نشــــو و نما
 
پیش از همه، خط معقلی بودی
کوفی، خط مرتضـــی علی بود



تعریف معقلی
مَعقِل بر وزن مَفعِل در فرهنگ‌ها به معنی قلعه، پناهگاه، کوه بلند و دیوار است و خط کوفی معقلی نوعی خط است که معماران و بنّاها بر سینۀ دیوارهای بلند با آجر یا کاشی کار می‌کنند. این خط در کتابت استفاده نمی‌شود و خطی تزئینی است که در آغاز به صورت آجری و سپس کاشی‌کاری، بر بناها و بقاع متبرک مانند: ضریح و محراب پیامبر اکرم در مسجد النبی، بارگاه ائمه اطهار، مسجد ها، تکیه‌ها، گلدسته‌ها و مقبره‌ها استفاده می‌شد. به همین دلیل آن را خط معماری، بِنایی، بَنّایی، مربع، مستطیلی و متداخل نیز می‌گویند. در خط کوفی معقلی حروف در هم و متداخل نوشته می‌شوند؛ با زاویۀ قائمه یا کوچکتر در قالب مربع، مستطیل، مثلث و یا لوزی در کنار هم قرار می‌گیرند و شکلی هندسی را به وجود می‌آورند. حروف خط کوفی معقلی ابتدا بر روی صفحه شطرنجی ترسیم می‌شود، سپس با آجر یا کاشی‌های مربع شکل رنگی روی عمارت‌ها چیده می‌شود. به این سبب آن را خط معماری گفته‌اند، که معماران با مرتب چیدن آجرها شکل خط را روی دیوارها نشان می‌دهند.[9]



انواع خط کوفی معقلی 
انواع خط کوفی معقلی کوفی معقلی ساده(بنایی )که با استفاده از اشکال مختلف هندسی نوشته می‌شود، کوفی معقلی متوسط، کوفی معقلی مشکِل، کوفی معقلی مشکَّل، کوفی معقلی گره‌دار، کوفی معقلی متعاکس، کوفی معقلی مستطیل(شطرنجی) کوفی معقلی گلچین و کوفی معقلی شش بندی.






 
خط کوفی معقلی ساده(بنایی)
 خط کوفی معقلی ساده آن است که کلمه یا عبارتی را در یک سطح هندسی با فاصله‌های معین و یکنواخت ترسیم می‌کند و دنباله حروف را با خطوط اضافی و زائده‌ها پُر می‌کنند؛ به نحوی که تمام عبارت در فضای هندسی ترسیم شده، قرار گیرد. خط کوفی معقلی ساده را در شکل‌های مختلف هندسی (مربع، مثلث، مستطیل، پنج ضلعی، شش ضلعی، هشت ضلعی...) تنظیم می‌کنند. نقطه شروع و جهت نوشتن آن نوع از خط معقلی که طرح اولیه آن بر مبنای سطح چهارگوش مربع قرار دارد.[10]
 

کوفی معقلی متوسط
نوشته و زمینۀ خط در کوفی معقلی متوسط، به موازات هم و به صورت مساوی تنظیم شده‌اند؛ در بین نوشته‌ها فاصله زیادی وجود ندارد و خطوط اضافی نیز ترسیم نمی‌شود. خط در خط یا متداخل( نوشتن آیه، حدیث یا جمله‌ای به خط معقلی، در داخل یک کلمه‌ای که با معقلی نوشته شده)، نقطه‌های مربع در حرکات مستطیلی، استفاده از شکل‌های هندسی و نوشتن آن با آجرهای مستطیلی از انواع خط کوفی معقلی متوسط است.[11]
 




خط کوفی معقلی مشکِل
این شیوه از معقلی مشکل و پیچیده است، از زیباترین خطوط معقلی به شمار می‌رود و تنظیم و ترسیم آن باید به گونه‌ای باشد که سواد و بیاضش مفاهیم جداگانه‌ای را بیان کند، یعنی سیاهی آن چیزی خوانده شود و سفیدی آن چیز دیگر؛ هنر این خط در رعایت همین ویژگی است و الا معقلی نوشتن آسان است، تعدادی از خط‌های معقلی مشکل در مسجدها بناهای اسلامی دیده می‌شوند.[12]



خط کوفی معقلی مُشکَّل
برخی از خوشنویسان و طرّاحان، خط معقلی را در طرح‌ها و نقش‌های هندسی و احجام طراحی می‌کنند. این نوع از خط معقلی که به هیئت و شکل‌های مختلف نوشته می‌شود را خط کوفی معقلی مشکل می‌نامیم.[13]



خط کوفی معقلی متناظر و متعاکس
کلمه یا عبارت در این نوع کوفی مقلی به صورت متعاکس(قرینه‌سازی خطوط نسبت به یک محور معین)، دوتایی یا چهارتایی (در کنار هم مقابل هم یا دور تا دور) نوشته می‌شوند. معمولاً آن دو عبارت که در کنار هم، مقابل هم قرار می‌گیرند و به صورت آیینه‌ای(متعاکس) نوشته و خوانده می‌شوند.[14]


خط کوفی معقلی گلچین
خط کوفی معقلی گلچین نوعی کوفی بنایی است که خط‌ها و نقش‌های آن از محاسبۀ خانه‌های شطرنجی مربع و مستطیل شکل، روی گنبدها، گلدسته‌ها، مناره‌ها و سطوح قوس‌دار و مسطّحی که کاشی‌های رنگی دارند، حاصل می‌شود. طراحان و معماران انواع مختلف خط‌های معقلی(از جمله معقلی گلچین) بر گردا گرد گنبدها و گلدسته‌ها و رواق‌های مسجد ها و بناهای مذهبی نگاشته‌اند.[15]


طرز نگارش خط کوفی معقلی
کوفی معقلی ابتدا بر روی صفحه شطرنجی ترسیم می‌شود، سپس با آجر یا کاشی‌های مربع شکل رنگی روی عمارت‌ها چیده می‌شوند وبدین سبب آن را خط معماری گفته‌اند که معماران از مرتب چیدن آجرها صورت خط را روی دیوارها می‌نمایانند. کوفی مستطیل یا کوفی آجری نوعی از کوفی بنایی است که با چیدن آجر بر روی بناهای آجری مسطح و مدور مناره‌ها، گلدسته‌ها و برج‌ها نوشته می‌شود .این خط مخصوص نوشتن با آجر است به گونه‌ای که نوشته‌ها نسبت به آجرهای زمینه برجسته نشان داده می‌شوند. در اطراف خطوط کوفی مستطیل انواع نقوش هندسی با آجر چیده می‌شوند. نمونه ‌هایی از این کوفی آجری در معماری و بناهای اسلامی ایران به یادگار مانده است که می‌توان این آثار را در: مسجد جامع اصفهان(دوره سلجوقیان) مناره مسجد علی اصفهان ، مناره مقبره چهل دختران دامغان، سقف مقبره ارسلان جاذب و مناره رباط ماهی در خراسان، برج بقعه بایزید بسطامی در شاهرود مناره مسجد تاریخانه دامغان، مناره مسجد جامع ساوه ، مسجد جامع قزوین مسجد جامع گلپایگان، بقعه پیر بکران در لنجان اصفهان، مناره کاشمر، مناره خسروگرد، مقبره برج خرقان دماوند، برج مقبره شیخ صفی‌الدین اردبیلی، کتیبه آجری گنبد قابوس در گرگان، مناره مسجد کبود تبریز، مقبره علی در ابرکوه یزد مشاهده نمود.[16]


نقش مساجد و خط کوفی بنایی
نقش مساجد در گذشته بسیار بیشتر و فراگیرتر از امروز بوده است. مسجد فقط محل عبادت نبود؛ بلکه هم محل اجتماع مردم بود و هم مکانی برای محکمه های عدالت، همان گونه که مکانی برای آموزش و تدریس بود. زاهدان و صوفیان در مسجد معتکف می‌شدند و معتکفان به بحث‌های اعتقادی می‌پرداختند. عده‌ای به تجوید و قرائت مشغول بودند، و گروهی دیگر به تفسیر، چنین مکان مهمی، تبدیل به مکان مناسبی برای جلوه نمایی هنرهای گوناگون، آن هم در بهترین شکل خود شد. در بنای مساجد، معماری در تناسب اجزای آن کوشید. پرده های مجلل و فرش های گران‌بها، به تزئین محوطه داخلی شتافتند. منبّت کاری‌ها و ملیله دوزی‌ها هم به زیبایی آن افزودند. همان گونه که شیشه های رنگی و حوض باصفا، در محوطه های روح انگیز آن جلوه‌گری کردند. گرچه در اسلام، نقاشی هیچ گاه به صورت شمایل نگاری مستقیم(آن چنان که در مسیحیت رواج داشت) به کار گرفته نشده است، اما این هنر در نقش ها و رنگ های کاشی‌ها متجلی گشت. هنرهایی که همگی برآمده از روح زیبای سازندگان گمنام آن، از نژادها و سلیقه های مختلف بود. شعر در عرصه موعظه ها و ماده تاریخ ها به کار رفت. موسیقی هم در بانگ دلنشین موذن و لحن زیبای قاری ظهور یافت. اما اگر این مساجد را از نظر جنبه های هنری به کار رفته در آن به ترازویی زیبا و متناسب تشبیه کنیم، در می‌یابیم که کتیبه‌های خوش‌نویسی شده در یک کفه‌ی ترازو قرار دارند و تمامی هنرهای دیگر، در سوی دیگر؛ به بیانی، روح اثر گذار کتیبه‌های خوش‌نویسی  دارای چنان نفوذ و جذابیت فوق العاده‌ای بوده است که شاید جانشین و همتایی را برای آن نتوان پیداکرد. کتیبه‌های خوش نویسی که سرشار از عبارت های معنوی بوده اند، در سراسر فضای فیزیکی ودر ظاهر خِشت و گِل و دیگر مواد و مصالح ساده ای که در آن روزگار رواج داشته، نمایان گشته اند. آری در این تمدن و فرهنگ، خطاطی دارای رفیع ترین جایگاه و در نقطه ی اوج اهمیت هنرهای دیگر قراردارد؛ و شاید به عنوان یک نوع هنری، جدایی ناپذیرترین بخش آن باشد. هر چند که خوش‌نویسی، اقبال کمتری نسبت به معماری در نزد محققان معاصر داشته است. علاوه بر هنر خوش‌نویسی، هنرهای دیگر نیز در مجاورت این تمدن نو ظهور و بعد از آن (خوش‌نویسی) پدیدار گشتند و در واقع هنرخوش نویسی(آن هم به دلیل نسخه برداری و تکثیر قرآن)، پیشتاز خلق و آفرینش هنرهای جدیدتر گردید. بسیاری از انواع سبک های متنوع و متعدّد خوش‌نویسی پس از کوفی اوّلیه(یعنی شیوه های متنوع خط کوفی و دیگر سبک‌های متأخر پس از آن)، نتوانستند مانند کوفی اوّلیه مرزهای جغرافیایی را در نوردند. حتی برخی از سبک های خوش‌نویسی یا فقط محدود به محل پیدایش خود شدند و یا از میان رفتند.[17]

کاربرد گسترده و اقبالی بلند
بی‌تردید، خوش نویسی کوفی بنایی نخستین سبکی بود که توانست کاربردی همه جانبه‌، و اغلب منحصر به فرد و کاملا خاص پیدا کند‌. کاربرد گسترده و اقبالی که بدون اغراق‌، کمتر سبکی در خوش نویسی جهان اسلام، بلکه در تاریخ بشر، را می توان همتای آن پیدا کرد. خط کوفی بنایی از ابتدای درخشش درفرهنگ اسلامی توانست بر سنگ، پوست، آجر، کاغذ، چوب، سفال، برنز، آهن، طلا و... تجلی یابد. این نقش شگفت، از کتابت قرآن به محوطه‌ی داخلی مساجد و دیوارها و کاشی ها و پرده‌ها و سایرقسمت های آن، تا مناره و گنبد راه یافت. این خط کوفی بودکه توانست از معماری مدارس و دانشگاه ها وکتابخانه ها، سر در منازل و بازارها و قصرها و دیوانخانه‌ها، به اشیا مورد استفاده روزانه و تزئینی راه یابد. نوشته‌های خط کوفی با مضامین و عبارت‌های متنوع و مختلف توانستند بر جام‌ها ، انگشترها ، سکه‌ها ، کاسه‌ها ، صندلی‌ها، ظروف غذاخوری ، تابلوهای نقاشی ، شیشه‌ها وسفال‌ها و کاشی‌ها و معرّق کاری ها و... همچون نگینی همیشه فروزان و تابان بدرخشند. اهمیت فراوان خطوط به کار رفته در این آثار و اشیاء چنان است که گویی تمام آن موارد و وسایلی که اشاره شد، به وجود آمده‌اند تا فقط متن خوش‌نویسی شده و مضمون به کار رفته در آن را به نمایش بگذارند. به یقین، موضوع خوش‌نویسی را از برخی از اشیای کاربردی نام برده شده به هیچ عنوان نمی‌توان حذف کرد، زیرا ماهیتی جز خوشنویسی نداشته‌اند؛ و در برخی دیگر، حذف کردن خط کوفی از آن‌ها، با از دست دادن هویت یا ماهیت وجودی آن‌ها برابر است. اما هر چه که باشد، جایگاه انحصاری و بی همتای خط کوفی اوّلیه به عنوان نخستین و تنها شیوه‌ای که قرآن‌های اوّلیه به مدت چند صد سال، به آن شیوه نگاشته شده‌اند همچنان متفاوت و با اهمیت‌تر از شیوه های متأخر آن به نظر می‌رسد. هرچند که گاهی ضرورت‌های خاص نوشتاری و خوانایی و مسایل جدید و بسیار حساس دیگر، باعث پدیداری شیوه هایی نوین گردید که دارای امتیازهایی ویژه نسبت به خط کوفی اوّلیه و کوفی های متأخر آن هستند. قابلیت های بصری بی‌همتا، انحصاری و فوق العاده قوی و تاثیرگذار، کیفیت رمزگونه و بس ژرف، ایجاد یک نیروی جنبشی و پویا ، و قابلیت‌های زایش شیوه های متنوع و جذاب از الگوی خط کوفی اوّلیه و خط کوفی بنایی، فقط بخش هایی از ویژگی‌های این شیوه خوش‌نویسی می‌باشند. کیفیت رمزگونه خط کوفی اوّلیه به گونه ای است که گویا هنوز رمزگشایی نشده است و شاید هم هیچ گاه پرده از اسرار بیکران و نهفته آن برداشته نشود[18]
 
© هر گونه نقل و انتشار این مقاله، با ذکر منبع و ماخذ بلامانع است.

منابع
[1]سوره علق، آیه 1 ، قرآن کریم، نزول مکه، جزء 30
[2]موسوی جزایری، محمد وحید، 1348. دانشنامه کوفی، تهران، زمستان 1384
[3]سوره قلم، آیه 1، قرآن کریم، نزول مکه، جزء 29
[4]موسوی جزایری، محمد وحید، 1348. دانشنامه کوفی، تهران، زمستان 1384
[5]مقتدایی، علی اصغر، 1324، اصول خطوط خوشنویس ایران، تهران، رشته هنر، 1393
[6]رساله اداب و خط، رفیقی هروی، مجنون، رساله منظومه خط، نسخه چاپی، قرن دهم هچری و قمری
[7]مشهدی، سلطان علی، رساله منظوم صراط السطور، انتشارات پیام، تهران، 1356
[8]هروی، میر علی، رساله مداد الخطوط، نسخه چاپی،  قرن دهم هچری و قمری
[9][10][11][12]مقتدایی، علی اصغر، 1324، اصول خطوط خوشنویس ایران، تهران، رشته هنر، 1393
[13][14][15][16]مقتدایی، علی اصغر، 1324، اصول خطوط خوشنویس ایران، تهران، رشته هنر، 1393
[17]موسوی جزایری، محمد وحید، 1348. دانشنامه کوفی، تهران، زمستان 1384
[18]موسوی جزایری، محمد وحید، 1348. دانشنامه کوفی، تهران، زمستان 1384